Złoże „Wolność” w Kowarach (dawniej: Das Eisenerzbergbau Bergfreiheit )
Kopalnia „ Wolność” była największą i najstarszą kopalnią w Kowarach i jej wieloletnia działalność eksploatacyjna spowodowała, że jej wyrobiska sięgają na duże głębokości, jak również obejmują znaczny obszar. Cały obszar kopalni ciągnie się łukowato wygiętym pasem szerokości 350-400 m, począwszy od północnego zbocza wzgórza Krowiniec na zachodzie, poprzez dolinę Jedlicy, aż do zbocza Góry Rudnik na wschodzie. Długość tego pasma wynosi około 1200 m. Ponadto zachodnia część złoża, która bezpośrednio przylega do głównego naruszenia tektonicznego, została rozcięta wyrobiskami górniczymi na długości około 1600 m, powoduje, że obszar górniczy kopalni tworzył kształt dużej litery T odwróconej swą górną częścią w kierunku zachodnim.
W początkach XIX wieku kilkakrotnie próbowano uruchomić eksploatację, w 1799 r. rozpoczęto dość szczegółowe poszukiwania geologiczne w Kowarach Górnych i oprócz odkrycia starych zrobów, w obrębie których w ubiegłych latach wydobywano rudy magnetytowe, odkryto także przejawy mineralizacji cynkowo – ołowianej. W 1811 roku na lewym brzegu rzeki Jedlicy na
wzgórzu Krowiniec, odkryto rudę magnetytową tzw. złoże “Marta.” Do jego eksploatacji przystąpił Kruckeberg, kupiec z Kowar, który podpisał umowę z magistratem, że eksploatację będzie prowadził na własny rachunek, zaś za każdy cetnar wydobytej rudy będzie płacił do kasy miejskiej czynsz w wysokości 1 grosza. Kruckeberg zbudował piec hutniczy, udostępnił złoże sztolnią Marta
i przez kilka miesięcy eksploatował złoże, później musiał jednak zrezygnować z działalności.
W 1880 roku kopalnia stała się własnością spółki „Verenigte Königs und Laurahütte”. Spółka ta uzyskała pozwolenie od Głównego Urzędu Górniczego na zwiększenie obszaru kopalni do 18.740.000 m2. Jej powierzchnia została podzielona na trzy pola górnicze.
– pole wschodnie – „Freiheit”
– pole środkowe – „Martha”
– pole zachodnie – „Vulkan”.
W latach 1913- 17 na obszarze przylegającym do kopalni wykonano badania magnetyczne . Stwierdzono wówczas wysoką anomalię magnetyczną po lewej stronie rzeki Jedlicy, wzdłuż kontaktu granitu z jego krystaliczną osłoną. Prace rozpoznawcze doprowadziły do odkrycia nowych złóż magnetytu. Wydrążono wówczas sztolnię “Wulkan”, zaś szybem ślepym “Wulkan” 1 udostępniono złoże do poziomu 276 m i rozpoczęto eksploatację pola “Wulkan” Dla usprawnienia odstawy urobku na poziomach 118 i 276 połączono przekopem wyrobiska szybu “Wulkan” z szybem”Wolność”.
Kowary zostały zajęte przez wojska sowieckie już po kapitulacji Niemiec. W miesiącach maj- czerwiec działalność górniczą przerwano , ponieważ część załogi górniczej, szczególnie pracujący tu jeńcy wojenni i osoby przywiezione na roboty przymusowe, opuściły miasto. W dniu 23 lipca 1945 roku kopalnia “Wolność”została oficjalnie przejęta przez polską administrację reprezentowaną przez specjalną grupę osób przybyłą z Częstochowy. W końcu lipca uruchomiono wydobycie rudy i pierwsze transporty rudy, począwszy od miesiąca sierpnia 1945 były kierowane do śląskich hut. Już w 1926 opisano w literaturze naukowej rudy uranowe spotykane w rejonie Kowar, a w szczególności na kopalni “Wolność.” Kalcytowe żyły ze smółką uranową, które przecinały pokłady magnetytów spotykano dość często. Już w 1927 r zaczęto selektywnie wydobywać te rudy i nimi zainteresowano zakłady badawcze i przeróbcze produkujące rad . Analizy wykazały, że rudy z Kowar zawierają więcej radu aniżeli znane w tym czasie rudy z Joachimowa w Czechach. W latach 1927- 29 wydobyto 9 ton rudy uranowej , w której było 689,3 mg Ra. Po ponownym uruchomieniu kopalni w 1935 r rudy uranowe były już odbierane, wzbogacane na stołach potrząsalnych i sprzedawane do zakładu przeróbczego w Oranienburgu oraz do Stahlwerk Mark A.G. w Hamburgu. W latach 1936-39 sprzedano 64.756 kg rudy, w której średnia zawartość wynosiła 73 mg Ra/1t.
Latem 1947 roku przybyła do Kowar grupa geologów radzieckich wyposażona w specjalną aparaturę radiometryczną i przeprowadziła rekonesans Karkonoszy i pozytywnie oceniła możliwości występowania złóż uranowych w obrębie jego kontaktu z osłoną. Ocena ta umożliwiła podpisanie w dniu 15 września 1947 r umowy między rządami Polski i ZSRR dotyczącej poszukiwań, wydobycia i sprzedaży rudy uranowej. W umowie przyjęto następujące zasady :
- Poszukiwania geologiczne i wydobycie rud uranowych na terenie Polski prowadzić będzie państwowe wyodrębnione przedsiębiorstwo;
- ZSRR zapewni przedsiębiorstwu specjalistyczną kadrę inżynieryjno- techniczną ;
- ZSRR zapewni przedsiębiorstwu zaopatrzenie w materiały i urządzenia niezbędne dla prowadzenia działalności, przy czym materiały płatne będą gotówką , zaś urządzenia płatne ratami w terminie spłat amortyzacyjnych;
- ZSRR nabywać będzie rudę uranową po koszcie własnym wydobycia z dodatkiem 10% zysku;
- roboty geologiczno- poszukiwawcze zaliczane będą w koszt wydobycia rudy.
Termin ważności umowy określony zastał na rok 1967, który jednak później zostanie ograniczony do końca 1959 r. Okruszcowania uranowe koncentrowało się głównie w obrębie pola “Wulkan” w polu “Wolność” występowało sporadycznie i w niewielkich ilościach. Okruszcowanie tworzyły żyły i sztokwerki składające się z dużej ilości drobnych żyłek, które impregnowały otaczające skały i występowały pod “czapką” granitową. Ich długość wynosiła 30-40 m i śledzić je można było na kilku poziomach Mineralogiczny skład, to przede wszystkim : kwarc, fluoryt, kalcyt, smółka uranowa, chalkopiryt, kowelin i czerń uranowa. Smółka uranowa występowała w dwu generacjach: I- generacja jako wydzielenie jaśniejsze, zaś smółka II generacji otaczała smółkę I generacji w postaci kalomorficznych agregatów. Wg składu mineralogicznego okruszcowanie uranowe, występujące na kopalni “Wolność” można zaliczyć do hydrotermalnych żył kwarcowo-kalcytowych z uranem, tworzących się na średnich głębinach. W górnych partiach spotykało się wtórne minerały uranowe, przeważnie fosforany (otenit, torbernit) i węglany ( uranotalit).
Jak dotychczas (08.2016) zbadaliśmy wyrobiska podziemne następujących sztolni:
– na polu wschodnim – „Freiheit” – 5 sztolni („Główna”, „Jedlica”, „Górna„, „Stara„, N4„)
– na polu środkowym – „Martha” – 2 sztolnie („Marta”, Martha”)
– na polu zachodnim – „Vulkan” – 1 sztolnia („Vulkan„)
Na podstawie
Adamski Wł., Kowarskie kopalnie rud żelaza i uranu, [w:] Grodzicki A., Lorenc M.W., Uczniowie Agricoli, materiały z konferencji górniczej w Kowarach z 1999 roku, Jelenia Góra, 2002.
Adamski Wł., Złoża i przejawy rudne w obrębie Bloku Karkonoszy po stronie polskiej
http://www.redbor.pl/polskie/04_03_sudety_masyw_karkonoszy.htm#kowary